Tworzywa sztuczne w sieci legislacji

• Strona główna
• Artykuły
• Tworzywa sztuczne w sieci legislacji

2025-01-17

Bogactwo tworzyw przyczyną regulacji

Tworzywa sztuczne są powszechnie obecne w codziennym życiu: wykorzystuje się je w opakowaniach, budynkach, samochodach, elektronice, rolnictwie. Ich produkcja jest 20 razy większa niż w latach 60. XX wieku i według prognoz do 2050 r. wzrośnie jeszcze prawie czterokrotnie. Chociaż istnieją rozmaite rodzaje tworzyw, to 90% pochodzi z pierwotnych paliw kopalnych. Około 6% światowego zużycia ropy naftowej wykorzystywane jest do produkcji tworzyw i do 2050 r. udział ten może osiągnąć 20%.

W Europie około 40% pokonsumenckich odpadów tworzyw sztucznych jest spalanych z odzyskiem energii, a pozostała część składowana lub poddawana recyklingowi. Około połowa zebranych i poddanych recyklingowi odpadów tworzyw jest przetwarzana w Unii Europejskiej; druga połowa jest eksportowana, głównie do Chin.

Tanie, trwałe i wszechstronne tworzywa sztuczne przynoszą wiele korzyści, ale te same ich właściwości mogą powodować problemy, gdy tworzywa przedostaną się do środowiska, stając się zagrożeniem dla przyrody i zdrowia ludzkiego lub zwierzęcego. Szacuje się, że od 2% do 5% wyprodukowanych tworzyw trafia do oceanów.

Niektóre z nich to mikrodrobiny plastiku powstałe w wyniku rozkładu większych kawałków tworzyw w morzu lub w wyniku uwolnienia mikrocząstek, na przykład w wyniku prania tekstyliów syntetycznych i ścierania opon podczas jazdy.

Z tych wszystkich powodów tworzywa sztuczne poddawane są rosnącej liczbie regulacji i to na poziomie ogólnoeuropejskim, albo nawet szerzej, bo ponadkontynentalnym. Wyzwania, które się z nimi wiążą stały się przedmiotem dziesiątek inicjatyw na różnych szczeblach politycznych. Niedawno ogłoszono opracowanie traktatu w sprawie tworzyw sztucznych na szczeblu ONZ i na różnych forach postępują prace w tym zakresie. Organizacja Narodów Zjednoczonych ds. Środowiska posiada mandat do negocjowania traktatu, a Międzynarodowy Komitet Negocjacyjny ma za zadanie przygotować prawnie wiążący traktat w najbliższych miesiącach.

Głównym celem traktatu będzie rozwiązanie problemu zanieczyszczeń tworzywami sztucznymi, niemniej nie tylko same tworzywa, ale i szerzej chemikalia są uważane za obszar wymagający rozważenia i dyskusji na temat ich wykorzystania.

Priorytetem jest GOZ

Znaczenie i wyzwania związane z tworzywami sztucznymi są szczególnie mocno dostrzegane na poziomie UE. Najnowsze wysiłki mające na celu rozwiązanie problemów tworzyw opierają się na celu, jakim jest osiągnięcie gospodarki o obiegu zamkniętym.

W unijnym planie działania dotyczącym gospodarki o obiegu zamkniętym opublikowanym w 2015 r. (Circular Economy Action Plan) uznano tworzywa za kluczowy priorytet, a w 2018 r. przyjęto w jego następstwie unijną strategię dotyczącą tworzyw sztucznych (EU Plastics Strategy). Strategia dotycząca tworzyw sztucznych ma na celu zmianę sposobu projektowania, produkcji, używania i recyklingu produktów wykonanych z tworzyw sztucznych. Ma na celu zwiększenie możliwości recyklingu tworzyw i zwiększenie popytu na tworzywa pochodzące z recyklingu oraz wyznacza cel, aby do 2030 r. wszystkie opakowania z tworzyw nadawały się do recyklingu. Przewiduje także środki regulacyjne, które już zostały opracowane i częściowo obowiązują: to dyrektywa w sprawie tworzyw sztucznych i ograniczenia REACH dotyczące celowo dodanych mikroplastików. Strategia określa fundamenty nowej gospodarki tworzywami sztucznymi, w której produkcja tego materiału i produkty z niego wykonane są w pełni dostosowane do potrzeb w zakresie ponownego użycia, naprawy i recyklingu oraz w której opracowywane są i promowane bardziej zrównoważone materiały.

Także Europejski Zielony Ład (European Green Deal), opublikowany w 2019 r., określa plan działania prowadzący do osiągnięcia neutralności klimatycznej do 2050 r. i ma na celu oddzielenie wzrostu gospodarczego od wykorzystania zasobów. Wspomina w nim wyraźnie o konieczności dalszych działań w związku ze strategią dotyczącą tworzyw sztucznych i określa środki regulacyjne mające na celu rozwiązanie problemu tworzyw. Zielony Ład potwierdził, że UE stawia siebie w pozycji światowego lidera działań na rzecz ograniczenia odpadów tworzyw sztucznych. Działania na rzecz środowiska są zatem częścią polityk unijnych od wielu lat, są też zapisane w Traktacie o funkcjonowaniu UE.

Zielony Ład stanowi ponadto podstawę dla innych, bardziej szczegółowych inicjatyw politycznych, które formułują środki mające na celu rozwiązanie problemów związanych z tworzywami sztucznymi, takich jak nowy plan działania dotyczący gospodarki o obiegu zamkniętym z 2020 r. (New Circular Economy Action Plan in 2020), plan działania na rzecz zerowego poziomu zanieczyszczeń (Zero Pollution Action Plan) lub strategia dotycząca chemikaliów na rzecz zrównoważonego rozwoju (Chemicals Strategy for Sustainability).

Nowy plan działania dotyczący gospodarki o obiegu zamkniętym ma za zadanie uczynienie zrównoważonych produktów normą w UE i zawiera plany dotyczące szeregu konkretnych środków legislacyjnych. Sektory, na których szczególnie mocno należy się skupić to te, które intensywnie wykorzystują zasoby i mają duży potencjał w zakresie obiegu zamkniętego. Mowa tutaj o takich branżach, jak tworzywa, elektronika, baterie i pojazdy, opakowania, tekstylia, budownictwo i budynki, żywność, woda i składniki odżywcze.

Działania zaproponowane w Circular Economy Action Plan obejmują rewizję następujących aktów prawnych: dyrektywy w sprawie opakowań i odpadów opakowaniowych (Packaging and Packaging Waste Directive), rozporządzenia w sprawie wyrobów budowlanych (prace zakończono) oraz dyrektywy w sprawie emisji przemysłowych (Industrial Emissions Directive), aktualizację przepisów dotyczących trwałych zanieczyszczeń organicznych w odpadach oraz nowe zasady przemieszczania odpadów.

Bogactwo dyrektyw

W 2020 r. Komisja Europejska rozpoczęła prace w sprawie inicjatywy na rzecz zrównoważonych produktów (Sustainable Products Initiative). Inicjatywa ta ma na celu zwiększenie zrównoważonego charakteru produktów wprowadzanych na rynek UE.

Zaproponowany przez Komisję Europejską kierunek regulacji ma służyć wdrażaniu zielonej transformacji na poziomie produktowym. Istotą Sustainable Product Initiative jest przekształcenie dyrektywy w sprawie ekoprojektowania (Ecodesign Directive) i wdrożenie nowego rozporządzenia w sprawie ekoprojektowania na rzecz produktów zrównoważonych (Eco-design for Sustainable Products Regulation).

Rozszerzony zostanie zakres, który dotychczas ograniczał się do produktów związanych z energią. Nowa inicjatywa ustawodawcza zakłada uczynienie produktów wprowadzanych na rynek UE bardziej zrównoważonymi, tj. trwalszymi, nadającymi się do ponownego użycia, możliwymi do naprawy, recyklingu i energooszczędnymi. W jej ramach zajęto się również problemem obecności szkodliwych chemikaliów, określono zasady wymagające stosowania w przypadku niektórych produktów materiałów pochodzących z recyklingu i ustanowiono cyfrowy paszport produktu. Zielone zamówienia publiczne są w tym akcie postrzegane jako jedno z kluczowych działań na rzecz zrównoważonych produktów o obiegu zamkniętym.

Omawiając bogactwo dyrektyw, wspomnieć też trzeba o wyzwaniu, jakim jest zanieczyszczenie mikroplastikiem. Zagadnienie to jest przedmiotem Planu działania na rzecz zerowego zanieczyszczenia (Zero Pollution Action Plan), który stanowi również podstawę unijnej inicjatywy dotyczącej mikroplastików. Inicjatywa ma na celu ograniczenie uwalniania mikrodrobin plastiku do środowiska o 30% do 2030 r.

Ponadto kwestie związane z tworzywami sztucznymi poruszane są w innych politykach. W strategii tekstylnej (The Textile Strategy) uwzględniono w szczególności potrzebę rozwiązania problemu mikroplastików, natomiast strategia „Od pola do stołu” (Farm to Fork Strategy) ma na celu ograniczenie nadmiernych opakowań.

Chociaż strategia dotycząca chemikaliów na rzecz zrównoważonego rozwoju nie koncentruje się na tworzywach sztucznych, to jednak podkreśla ona potrzebę osiągnięcia nietoksycznych cykli materiałowych i wspomina w tym kontekście, że rozwiązanie problemu obecności substancji Europejski Zielony Ład określa plan działania prowadzący do osiągnięcia neutralności klimatycznej do 2050 r. i ma na celu oddzielenie wzrostu gospodarczego od wykorzystania zasobów odziedziczonych w strumieniach odpadów jest szczególnie ważne w przypadku tworzyw sztucznych. Inicjatywa Safe and Sustainable by Design uznaje zapotrzebowanie na tworzywa sztuczne wolne od niebezpiecznych chemikaliów i wymagania dotyczące wydajności produktu, umożliwiające zrównoważoną produkcję i recykling.

Środki mające na celu ograniczenie ilości odpadów tworzyw sztucznych podejmowane są także w innych obszarach polityki. Aby zachęcić państwa członkowskie do podejmowania działań mających na celu ograniczenie ilości odpadów tworzyw sztucznych wprowadzono tzw. podatek od tworzyw sztucznych (plastic tax). Środek ten stanowi zasób własny budżetu UE na lata 2021-2027 i został pierwotnie zaproponowany w 2018 r., ale wprowadzony został później, bo w ramach ożywienia gospodarczego po pandemii COVID. Wymaga on od państw członkowskich wnoszenia wkładu do budżetu UE w postaci opłaty obliczanej na podstawie masy niepoddanych recyklingowi odpadów opakowaniowych tworzyw sztucznych.

Gospodarka odpadami tworzyw

Istnieje także cała gama szczegółowych przepisów, mających wpływ na tworzywa sztuczne w kontekście końca ich życia, to znaczy wtedy, gdy stają się odpadem.

Dyrektywa ramowa w sprawie odpadów (The Waste Framework Directive) określa ogólne zasady w zakresie recyklingu, natomiast szczegółowe wymagania dotyczące tworzyw sztucznych przynosi dyrektywa w sprawie opakowań i odpadów opakowaniowych (Packaging and Packaging Waste Directive) lub dyrektywa w sprawie składowania odpadów (Landfill Directive).

Dyrektywa ramowa w sprawie odpadów (The Waste Framework Directive) zapewnia ramy prawne dla gospodarowania odpadami, w tym definicję odpadów; warunki, w jakich odpady przestają być odpadami (kryteria utraty statusu odpadu); środki zapobiegania powstawaniu odpadów; zbieranie, transport, odzysk i unieszkodliwianie odpadów; minimalne wymagania dotyczące rozszerzonej odpowiedzialności producenta i niezbędne środki zapewniające odzysk lub unieszkodliwianie odpadów bez narażania zdrowia ludzkiego lub powodowania szkody dla środowiska.

Dyrektywa w sprawie składowania odpadów (Landfill Directive) powstała z kolei z myślą o zapobieganiu negatywnym skutkom składowania odpadów na zdrowie ludzkie i środowisko lub ograniczania ich.

Zawiera standardowe procedury przyjmowania odpadów na składowisko oraz system pozwoleń na prowadzenie składowisk. Określane są szczegółowe wymagania w zależności od rodzaju odpadów (odpady komunalne, odpady niebezpieczne zgodnie z RDW, odpady inne niż niebezpieczne i odpady obojętne) oraz klasy składowiska (odpady płynne, odpady łatwopalne oraz odpady wybuchowe lub utleniające), a niektóre odpady mają zakaz składowania na składowiskach śmieci (np. odpady płynne, odpady łatwopalne oraz odpady wybuchowe lub utleniające).

Zgodnie z unijną hierarchią postępowania z odpadami, składowanie jest najmniej preferowaną opcją gospodarowania odpadami. Przepisy dotyczące składowania ustalane są na poziomie UE i na poziomie państw członkowskich. Wymogi i praktyki składowania znacznie się różnią w poszczególnych państwach członkowskich.

Szczególna rola SUP

Zupełnie osobne miejsce w legislacji poświęconej tworzywom zajmuje dyrektywa w sprawie tworzyw sztucznych jednorazowego użytku (Single-Use Plastics) z 2019 r.

Ma ona ogólny wpływ na materiały z tworzyw sztucznych i wprowadza systemy rozszerzonej odpowiedzialności producenta (EPR) w odniesieniu do niektórych rodzajów opakowań i zobowiązuje producentów chusteczek nawilżanych, balonów i wyrobów tytoniowych do pokrycia niektórych kosztów związanych z odpadami, w tym kosztów związanych ze sprzątaniem śmieci.

Dyrektywa określa cele w zakresie zbiórki, w szczególności selektywną zbiórkę butelek plastikowych wynoszącą 77% do 2025 r. i 90% do 2029 r. Wymaga ona również włączania 25% plastiku pochodzącego z recyklingu do butelek PET od 2025 r. i 30% wszystkich butelek plastikowych od 2030 r. W rozporządzeniu do dyrektywy zawarto zakaz stosowania tworzyw oksydegradowalnych.

Przyszłość tworzyw sztucznych

Obawy Unii Europejskiej związane z tworzywami sztucznymi dotyczą rosnącej produkcji tworzyw, ale też pochodzenia surowców z paliw kopalnych oraz faktu, że potencjał recyklingu pozostaje w dużej mierze niewykorzystany. Odpady i zanieczyszczenia z tworzyw sztucznych stanowią w opinii unijnych urzędników poważny problem. W tym kontekście podkreśla się konkretne aspekty, takie jak mikrodrobiny plastiku, tworzywa sztuczne jednorazowego użytku, odpady morskie, brak rozkładu tworzyw, eksport odpadów i zanieczyszczenia odpadami poza UE.

Przejście na gospodarkę o obiegu zamkniętym uważane jest za obiecujące rozwiązanie w walce z zanieczyszczeniami tworzywami. Środki przewidziane w obowiązującym prawodawstwie obejmują zapobieganie powstawaniu odpadów, cele w zakresie recyklingu, rozszerzoną odpowiedzialność producenta, systemy zwrotu kaucji, kryteria określające, kiedy materiał przestaje być odpadem (kryteria końca odpadu), zbieranie odpadów, środki zapewniające odzysk i usuwanie bez powodowania szkód, systemy wymiany informacji, znakowanie produktów i ograniczanie zużycia.

Strategia na rzecz tworzyw sztucznych szczegółowo wymienia środki mające na celu poprawę ekonomiki i jakości recyklingu tworzyw sztucznych (ulepszona konstrukcja produktu, zwiększona zawartość materiałów pochodzących z recyklingu, selektywna zbiórka odpadów tworzyw sztucznych), ograniczenie ilości odpadów tworzyw sztucznych (np. rozwiązanie problemu tworzyw sztucznych jednorazowego użytku, ograniczenie zanieczyszczeń mikroplastikami) oraz środki do napędzania inwestycji i innowacji w kierunku rozwiązań o obiegu zamkniętym.

CAŁA TREŚĆ DOSTĘPNA W "Chemia i Biznes" nr 4/2024

"Chemia i Biznes” to dwumiesięcznik biznesowo-gospodarczy, stworzony z myślą o firmach poszukujących rzetelnej, aktualnej i profesjonalnie przygotowanej informacji na temat rynku chemicznego i sektorów powiązanych.

tworzywa sztuczneprawoodpadyrecyklingprzemysł opakowaniowy