W ramach naszej witryny stosujemy pliki cookies w celu świadczenia Państwu usług na najwyższym poziomie, w tym w sposób dostosowany do indywidualnych potrzeb. Korzystanie z witryny bez zmiany ustawień dotyczących cookies oznacza, że będą one zamieszczane w Państwa urządzeniu końcowym. Mogą Państwo dokonać w każdym czasie zmiany ustawień dotyczących cookies. Więcej szczegółów w naszej "Polityce prywatności Cookies"

Rozumiem i zgadzam się

REKLAMA

Surowce krytyczne o krytycznym znaczeniu dla unijnej gospodarki

2025-01-17 / Autor: Dominik Wójcicki

Unia Europejska dąży do bezpieczeństwa surowcowego, czego dowodem jest przyjęcie wspólnotowej polityki odnoszącej się do tzw. surowców krytycznych. Również w przypadku polskiej gospodarki dostęp do nich jest rzeczą konieczną.

Rola surowców krytycznych

Surowce krytyczne są niezbędne dla gospodarki UE, gdyż wspierają rozwój szerokiego zestawu technologii w strategicznych sektorach przemysłowych, takich jak czyste technologie, technologie cyfrowe, lotnicze i kosmiczne oraz obronność. W kwietniu 2024 r. UE przyjęła akt w sprawie surowców krytycznych, którego celem jest stworzenie dla państw członkowskich warunków dostępu do bezpiecznych i zrównoważonych dostaw tychże surowców. Bez tego ma nie być możliwe osiągnięcie celów klimatycznych i cyfrowych do 2030 r., przy jednoczesnym zachowaniu konkurencyjności i potrzeb w zakresie bezpieczeństwa gospodarczego.

Są surowce krytyczne potrzebne na początkowych etapach wielu przemysłowych łańcuchów wartości oraz często są niezbędnym wsadem w sektorze energii ze źródeł odnawialnych, przemyśle cyfrowym oraz w sektorze lotniczym, kosmicznym i obronnym. Przykładowo technologia wibracji w telefonach opiera się na wolframie; pojazdy elektryczne na licie, kobalcie i niklu; turbiny wiatrowe potrzebują boru; półprzewodniki bazują na krzemie metalicznym; do wyrobu szkła i produkcji nawozów do roślin służą borany; zaś w ramach budowy i obsługi samolotów sięga się po magnez i skand.

Najbardziej „metalochłonna” jest produkcja samochodów elektrycznych – odpowiada ona za 40-50% łącznego zużycia metali. Wyprodukowanie przeciętnego samochodu elektrycznego wymaga ponad 200 kg metali – ponad sześć razy więcej niż w przypadku samochodu spalinowego. Najwięcej zużywa się grafitu (66 kg), miedzi (53 kg), niklu (40 kg) i magnezu (25 kg). Drugą dziedziną o ogromnym zapotrzebowaniu na metale jest produkcja sieci elektrycznych i paneli fotowoltaicznych.

Spośród 44 surowców wykorzystywanych w robotyce 19 materiałów to surowce krytyczne. Chiny są ich głównym dostawcą dla robotyki, dostarczając ponad 40%, a następnie RPA (10%) i Rosja (9%). Spośród 48 surowców do produkcji dronów 15 materiałów to surowce krytyczne. Chiny dostarczają ponad 40%. Chiny są również głównym światowym producentem 58% surowców zidentyfikowanych jako ważne dla zastosowań obronnych. Spośród tych 39 surowców UE jest największym światowym dostawcą wyłącznie w przypadku hafnu.

Jakkolwiek zatem są surowce krytyczne materiałami o poważnym znaczeniu gospodarczym dla UE, to jednak ich podaż jest niewystarczająca i może ulec w kolejnych latach dalszym zakłóceniom z powodu koncentracji źródeł oraz braku dobrych, przystępnych cenowo substytutów. Popyt UE na metale nieszlachetne, komponenty baterii, metale ziem rzadkich itd. ma rosnąć wykładniczo, ponieważ UE odchodzi od paliw kopalnych i skłania się ku systemom czysto energetycznym, wymagającym większej ilości minerałów. I tutaj właśnie z pomocą miałyby przyjść surowce krytyczne stosowane praktycznie wszędzie.

Niestety są one zazwyczaj wydobywane tylko w konkretnych krajach lub regionach, w zależności od geograficznego rozmieszczenia odpowiednich rezerw, następnie transportowane w inne miejsce w celu dalszego przetwarzania, a finalnie sprzedawane na rynku wewnętrznym do zastosowania w określonych produktach.

Przyjęty w kwietniu 2024 r.europejski akt w sprawie surowców krytycznych ma zatem pomóc zagwarantować bezpieczne i zrównoważone dostawy surowców krytycznych do państw unijnych. Legislacja ma wzmocnić wszystkie etapy europejskiego łańcucha wartości surowców krytycznych, doprowadzić do dywersyfikacji ich przywozu do UE, zmniejszyć strategiczną zależność unijnej gospodarki od stron trzecich w zakresie ich pozyskiwania, a dodatkowo poprawić zdolności UE w obszarze monitorowania i ograniczania ryzyka zakłóceń w dostawach oraz poprawić obieg zamknięty i zrównoważony rozwój. Europejski akt w sprawie surowców krytycznych opiera się na czterech kluczowych filarach.

Przede wszystkim, określa priorytety i cele w zakresie wzmocnienia unijnych łańcuchów dostaw surowców krytycznych. Po raz pierwszy skodyfikowano w ogóle listę surowców krytycznych i surowców strategicznych.

Akt obejmuje także wskaźniki referencyjne mające na celu poprawę zdolności w zakresie wydobycia, przetwarzania i recyklingu surowców krytycznych w UE oraz ukierunkowanie wysiłków na rzecz dywersyfikacji. Określono wskaźniki referencyjne dla zdolności krajowych w całym łańcuchu dostaw surowców strategicznych oraz dywersyfikacji dostaw w UE. Są one następujące:

Zdolność wydobywcza UE wynosić ma co najmniej 10% rocznego zużycia surowców strategicznych w UE;
Zdolność przetwórcza UE wynosić ma co najmniej 40% rocznego zużycia surowców strategicznych w UE;
Zdolność UE w zakresie recyklingu wynosić ma co najmniej 25% rocznego zużycia surowców strategicznych w UE;
Nie więcej niż 65% rocznego unijnego zużycia każdego surowca strategicznego opierać ma się na jednym państwie trzecim na każdym odpowiednim etapie łańcucha wartości.

Unijna zależność

Dzisiaj w przypadku surowców krytycznych UE jest uzależniona prawie wyłącznie od przywozu. Dostawcy tych surowców – zarówno na etapie wydobycia, jak i przetwarzania – są często skoncentrowani w niewielkiej liczbie państw trzecich.

Na przykład 97% magnezu UE pozyskuje w Chinach. Metale ciężkie ziem rzadkich, wykorzystywane w magnesach trwałych, są poddawane procesowi rafinacji wyłącznie w Chinach. 63% światowego kobaltu – wykorzystywanego w bateriach – wydobywa się w Demokratycznej Republice Konga, natomiast 60% jest poddawane procesowi rafinacji w Chinach. Ponadto Chiny dostarczają Unii baryt, bizmut, gal, german, magnez, grafit naturalny, wszystkie metale ziem rzadkich (ciężkie i lekkie), wolfram i wanad. Choć Chiny pozostają jednym z najważniejszych dostawców do UE, część surowców krytycznych pochodzi z UE, np. węgiel koksowy i miedź z Polski, arsen z Belgii, hafn z Francji, stront z Hiszpanii czy nikiel z Finlandii. Z RPA pochodzi 71% platyny, a z Brazylii 85% niobu. Dla Unii na pewno ważna jest Afryka z jej bogatymi złożami surowcowymi, a także relatywną bliskością geograficzną i silnymi związkami historycznymi. To zatem naturalny kierunek dywersyfikacji dostaw, jednakże wymaga on istotnej redefinicji strategii działań wobec Czarnego Lądu.

Taka koncentracja zasobów naraża UE na znaczne ryzyko związane z dostawami. Istnieją precedensowe przypadki państw, które wykorzystują swoją silną pozycję dostawcy surowców krytycznych przeciwko państwom kupującym, na przykład wprowadzając ograniczenia wywozowe.

Przewiduje się, że – wraz z globalnym przejściem na energię ze źródeł odnawialnych oraz transformacją cyfrową europejskich gospodarek i społeczeństw – w nadchodzących dziesięcioleciach popyt na niektóre z surowców krytycznych szybko wzrośnie.

Przykładowo światowy popyt na lit wykorzystywany do produkcji baterii do celów mobilności i magazynowania energii ma wzrosnąć do 2050 r. nawet 89-krotnie. Do 2050 r. spodziewany jest sześcio- lub siedmiokrotny wzrost popytu w UE na metale ziem rzadkich, z których wytwarzane są magnesy trwałe stosowane w turbinach wiatrowych lub pojazdach elektrycznych. Zgodnie z przewidywaniami popyt w UE na gal, wykorzystywany do produkcji półprzewodników, wzrośnie do 2050 r. 17-krotnie.

Prognozowany wzrost popytu można w pewnym stopniu ograniczyć dzięki zastępowaniu materiałów oraz zwiększaniu efektywności ich wykorzystywania i obiegu zamkniętego, jednak nie należy się spodziewać, że zabiegi te doprowadzą do odwrócenia tej tendencji. Istnieje ryzyko, że obecne i planowane zdolności nie zaspokoją więcej niż 50% prognozowanego popytu na kobalt, a zgodnie z przewidywaniami wzrost popytu na metale ziem rzadkich w przyszłości będzie większy niż wzrost zdolności.

W dokumentach Komisji Europejskiej czytamy, że zakłócenia dostaw podstawowych towarów podczas kryzysu związanego z COVID-19 oraz kryzysu energetycznego wywołanego rosyjską wojną przeciwko Ukrainie uwidoczniły strukturalne zależności UE od dostaw oraz ich potencjalnie szkodliwe skutki w czasach kryzysu.

Kluczowe znaczenie surowców krytycznych dla transformacji ekologicznej i cyfrowej oraz dla zastosowań obronnych i kosmicznych oznacza, że zakłócenia ich dostaw miałyby znaczące negatywne skutki dla przemysłu w UE. Naraziłoby to na niebezpieczeństwo funkcjonowanie jednolitego rynku i zaszkodziłoby konkurencyjności UE, a jednocześnie stanowiłoby zagrożenie dla istniejących miejsc pracy, tworzenia nowego zatrudnienia oraz wpłynęło na warunki pracy i płace.

UE podkreśla spójność pomiędzy polityką w zakresie surowców krytycznych a innymi swoimi politykami, w tym odnoszącymi się do przemysłu chemicznego. W unijnej strategii w zakresie chemikaliów na rzecz zrównoważoności określono bowiem działania niezbędne do lepszej ochrony zdrowia ludzkiego i środowiska w ramach ambitnego podejścia dążącego do stworzenia środowiska wolnego od toksyn pod względem bezpieczeństwa chemicznego, zgodnie z Europejskim Zielonym Ładem.

Obejmuje to zmniejszenie ryzyka i zastępowanie najbardziej niebezpiecznych chemikaliów w produktach konsumenckich i specjalistycznych. W strategii uznano także potrzebę umożliwienia stosowania tych najbardziej szkodliwych chemikaliów, gdy jest to nieodzowne dla społeczeństwa. W wielu przypadkach będzie to dotyczyło również stosowania surowców krytycznych.