Chemia groźna dla zdrowia, więc trzeba ją kontrolować

• Strona główna
• Artykuły
• Chemia groźna dla zdrowia, więc trzeba ją kontrolować

2025-06-25  / Autor: Materiał powstał na bazie informacji ECHA

Chemikalia a zachorowalność na nowotwory

Według danych Światowej Organizacji Zdrowia, każdego roku nowotwory są diagnozowane u 3,7 miliona mieszkańców Europy, z czego umiera na nie 1,9 miliona osób. Na podstawie szacunkowych danych o narażeniu na czynniki rakotwórcze narażenie na powodujące nowotwory związki chemiczne w miejscu pracy odpowiada za 120 tys. diagnozowanych przypadków nowotworów i 80 tys. zgonów.

Dzięki działaniom zapobiegawczym można uniknąć ponad 40% przypadków nowotworów. W lutym 2020 r. Komisja Europejska utworzyła plan działania, tj. europejski plan walki z rakiem, mający na celu zapobieganie nowotworom w UE, wykrywanie i leczenie ich, a także ograniczanie nierówności w opiece zdrowotnej między poszczególnymi państwami członkowskimi oraz wewnątrz tych państw. Plan koncentruje się przede wszystkim na działaniach zapobiegawczych. Przemysł chemiczny ma za zadanie wspierać tę inicjatywę i pomagać w osiąganiu jej celów przez ochronę obywateli i pracowników dzięki przyspieszeniu działań dotyczących zarządzania ryzykiem związanym z chemikaliami, które mogą wywoływać nowotwory.

Substancje rakotwórcze to substancje chemiczne, które mogą powodować raka. Dzieje się tak, ponieważ substancja chemiczna zaburza normalne funkcjonowanie komórki, z którą wchodzi w interakcję. Narażenie na substancje rakotwórcze może nastąpić na przykład poprzez wdychanie ich lub poprzez wejście w kontakt ze skórą. Niektóre substancje rakotwórcze są bardziej szkodliwe niż inne. Rozporządzenie w sprawie klasyfikacji, oznakowania i pakowania (CLP) dzieli je na trzy kategorie:

• 1A – substancje chemiczne, o których wiadomo, że powodują raka u ludzi;
• 1B – substancje chemiczne, o których przypuszcza się, że powodują raka u ludzi;
• 2 – substancje chemiczne, które podejrzewa się, że powodują raka u ludzi.

Na dzisiaj główny problem jest taki, że chociaż klasyfikowane jako znane lub domniemane substancje powodujące raka u ludzi, substancje chemiczne takie, jak benzen, kadm, kobalt, trichloroetylen, formaldehyd i sześciowartościowy chrom oraz jego związki są nadal obecne w użyciu i stosowane w europejskich miejscach pracy w ilościach przekraczających określone limity.

Ludzie mogą być również narażeni na działanie substancji rakotwórczych poprzez produkty zawierające je w ilościach przekraczających określone limity. Oprócz bezpośredniego narażenia na działanie samej substancji chemicznej, pewne procesy mogą również narażać ludzi na działanie substancji rakotwórczych – może się to zdarzyć na przykład podczas wdychania drobnego pyłu z drewna liściastego w tartakach lub wdychania oparów wielopierścieniowych węglowodorów aromatycznych (WWA) z dróg asfaltowych podczas robót drogowych.

Problemem zajmuje się Europejska Agencja Chemikaliów. Dostarcza ona informacji europejskim decydentom, aby mogli oni podjąć działania w celu usunięcia z rynku substancji chemicznych, które mogą powodować raka lub mogli lepiej kontrolować ich stosowanie. Agencja przyczynia się również do ochrony zdrowia ludzkiego i środowiska przed substancjami chemicznymi, które są rakotwórcze, mutagenne lub toksyczne dla rozrodczości (CMR) poprzez różne procesy legislacyjne.

ECHA sprawdza, czy firmy przedkładają informacje wymagane przez REACH podczas rejestracji swoich substancji chemicznych w celu uzyskania dostępu do rynku UE. Informacje te są wykorzystywane do ustalenia, czy substancja chemiczna może być szkodliwa dla zdrowia ludzkiego lub środowiska, i pomagają decydentom w zarządzaniu możliwymi ryzykami.

Szczególnym obszarem zainteresowania ECHA są substancje wzbudzające szczególnie duże obawy (SVHC) w ramach REACH.

Tutaj na plan pierwszy wysuwają się substancje chemiczne rakotwórcze, mutagenne i reprotoksyczne, w skrócie substancje chemiczne CMR. Stanowią one najbardziej toksyczną kategorię klas toksyczności, na które można podzielić niebezpieczne substancje chemiczne, zgodnie z prawodawstwem UE. Substancje chemiczne rakotwórcze mogą powodować lub promować nowotwory. Substancje CMR powinny być stopniowo zastępowane mniej szkodliwymi alternatywami lub technologiami. Państwa członkowskie i ECHA, na wniosek Komisji, są odpowiedzialne za proponowanie substancji chemicznych, które mają być identyfikowane jako SVHC.

W listopadzie 2024 r. lista kandydacka SVHC zawierała łącznie 242 substancje – 107 podejrzewanych o działanie rakotwórcze, mutagenne lub oba te czynniki. Z tej listy Komisja wybiera substancje chemiczne, które mają zostać umieszczone na liście zezwoleń.

Substancje CMR powinny mieć zharmonizowaną klasyfikację i oznakowanie (CLH) w całej UE. Oznacza to, że firmy dostarczające substancje na rynek UE muszą je klasyfikować i etykietować w ten sam sposób – podobnie jak wszelkie mieszaniny zawierające te substancje – aby zapewnić wysoki poziom ochrony ludzi.

Chemikalia sklasyfikowane w całej UE jako powodujące raka (kategorie 1A i 1B) nie mogą być sprzedawane konsumentom. Jednak mieszaniny zawierające te chemikalia nadal mogą być sprzedawane konsumentom, o ile ich stężenie w mieszaninie jest niższe od podanych limitów.

W 2022 r. 1151 chemikaliów miało zharmonizowaną klasyfikację i oznakowanie pod kątem rakotwórczości.

Firmy muszą ubiegać się o autoryzację REACH, jeśli chcą nadal używać substancji rakotwórczych i innych SVHC, które zostały dodane do listy autoryzacji. Autoryzacja może zostać przyznana przez Komisję tylko wtedy, gdy korzyści z dalszego stosowania są większe niż pozostałe ryzyko i wnioskodawca nie ma odpowiednich alternatyw.

Następujące substancje rakotwórcze wymagają autoryzacji przed ich użyciem:

• chrom sześciowartościowy, w tym wiele jego związków;
• chromian ołowiu i pigmenty chromianu ołowiu;
• tritlenek diarsenu i kwas arsenowy;
• trichloroetylen;
• 1,2-dichloroetan (EDC);
• MOCA; • techniczny MDA;
• pak węglowy, olej antracenowy (ponieważ zawierają wielopierścieniowe węglowodory aromatyczne (WWA)).

Szacuje się, że w związku z wymogami dotyczącymi zezwoleń na stosowanie tych substancji w około 3 tys. miejsc pracy w UE udało się ograniczyć ryzyko dla pracowników, stosując bardziej rygorystyczne środki zarządzania ryzykiem lub zastępując substancje chemiczne bezpieczniejszymi alternatywami.

W omawianym temacie ważną rolę zajmuje prawodawstwo REACH. Na jego mocy substancje chemiczne powodujące raka są zakazane w UE do użytku konsumenckiego, jeśli ich obecność w substancji lub mieszaninie przekracza określony limit. Gdy substancja chemiczna uzyska zharmonizowaną klasyfikację jako znany lub domniemany czynnik rakotwórczy, Komisja Europejska dodaje ją do listy ograniczeń REACH za pośrednictwem przyspieszonej procedury ograniczeń. Procedura ta pozwala również Komisji zakazać obecności substancji rakotwórczych w artykułach – przykładem tego jest ograniczenie substancji CMR w odzieży, tekstyliach i obuwiu, które obowiązuje od listopada 2020 r.

Ponadto wszystkie rodzaje substancji CMR mogą zostać ograniczone w ramach normalnego procesu ograniczeń REACH, który obejmuje ocenę ryzyka przez Komitet ds. Oceny Ryzyka ECHA i wpływu na społeczeństwo przez Komitet ds. Analiz Społeczno-Ekonomicznych. Istnieją już ograniczenia dotyczące substancji chemicznych powodujących raka na mocy REACH, w tym:

• osiem WWA objętych ograniczeniami w artykułach gumowych i plastikowych, takich jak sprzęt sportowy, przybory gospodarstwa domowego, odzież i obuwie od stycznia 2010 r. oraz w granulatach gumowych i ściółkach stosowanych jako wypełnienie sztucznych boisk sportowych i placów zabaw od sierpnia 2022 r.;
• 1,4-dichlorobenzen objęty ograniczeniami w odświeżaczach toalet od czerwca 2015 r.;
• ponad 4 tys. substancji niebezpiecznych, w tym CMR, objętych ograniczeniami w tuszach do tatuażu i makijażu permanentnym od 4 stycznia 2022 r.
• propozycja ograniczenia formaldehydu i uwalniaczy formaldehydu w artykułach, które mogą prowadzić do narażenia ogółu społeczeństwa została przyjęta przez Komisję w lipcu 2023 r., a ograniczenie zacznie obowiązywać po 6 sierpnia 2026 r.

Ponadto ECHA zebrała i podsumowała informacje na temat tego, czy substancje CMR mogą być obecne w artykułach do pielęgnacji dzieci. Praca ta pomoże Komisji przygotować wniosek dotyczący ograniczeń dotyczących substancji CMR w artykułach pielęgnacyjnych dla dzieci.

Dopuszczalne stężenia w miejscu pracy wprowadzono w celu ochrony zdrowia pracowników w UE przed wdychaniem substancji chemicznych. Szacuje się, że mogą one uratować życie ponad 100 tys. pracowników w ciągu najbliższych 50 lat.

ECHA dostarcza Komisji Europejskiej opinie naukowe na temat OEL od 2019 r. Na przykład w grudniu 2022 r. ECHA przyjęła opinie dotyczące kobaltu i nieorganicznych związków kobaltu oraz węglowodorów poliaromatycznych (WWA). W czerwcu 2020 r. przyjęła opinie dotyczące ołowiu i jego związków, a także diizocyjanianów.

Już w 2017 r. opracowano w Agencji oceny naukowe dotyczące OEL dla pięciu następujących substancji rakotwórczych w ramach projektu pilotażowego zleconego przez Komisję: 4,4'-metyleno-bis-[2-chloroanilina] (MOCA); kwasu arsenowego i jego soli nieorganicznych; benzenu; niklu i jego związków oraz akrylonitrylu.

Ponieważ ECHA pracowała już nad wnioskami o autoryzację MOCA i kwasu arsenowego, mogła szybko zaproponować odpowiednie OEL.

Aby szybciej identyfikować substancje chemiczne budzące obawy (w tym CMR), ECHA zaczęła również badać substancje chemiczne w grupach zamiast analizować je pojedynczo. Oczekuje się, że takie podejście przyspieszy zarządzanie ryzykiem związanym z substancjami chemicznymi i pomoże uniknąć niefortunnej substytucji. Agencja prowadzi również największą na świecie bazę danych dotyczącą substancji chemicznych. Możliwe właściwości budzące obawy – na przykład, czy są CMR – są wskazane dla każdej substancji chemicznej w bazie danych.

Substancje chemiczne działające uczulająco na skórę

Europejska Agencja Chemikaliów przekonuje, iż substancje chemiczne, które powodują alergię (uczulenie) po kontakcie ze skórą, nazywa się alergenami kontaktowymi. Odkąd przemysł zaczął się rozwijać, choroby alergiczne występują coraz częściej. Jedną z możliwych przyczyn tego stanu jest narażenie człowieka na o wiele większą niż dotychczas ilość chemikaliów.

ECHA szacuje, że uczulenie na chemikalia obecne w gotowych wyrobach tekstylnych i skórzanych występuje nawet u 5 milionów ludzi w Europie, a każdego roku pojawia się 180 tys. nowych przypadków takich alergii.

Reakcje alergiczne na określony alergen, czyli substancję wywołującą uczulenie, mają zmienne nasilenie: od względnie łagodnego (swędzenie i zaczerwienienie skóry) do cięższego (masywny obrzęk, zmiany skórne oraz powstawanie strupów i łusek podczas zaostrzeń). Zależy to od tego, jak silnie działa dany alergen.

Substancje mogą być klasyfikowane jako uczulające skórę, jeśli istnieją dowody z badań eksperymentalnych lub na ludziach, że substancja może prowadzić do uczulenia w kontakcie ze skórą.

Z informacji zawartych w Inwentarzu klasyfikacji i oznakowania wynika, że na rynku UE znajduje się ponad 14 tys. substancji, co do których istnieją pewne przesłanki wskazujące na możliwość uczulenia skóry. Należą do nich na przykład związki chromu VI, niklu i kobaltu oraz formaldehyd.

Te substancje chemiczne mają wiele zastosowań i można je znaleźć w produktach z różnych powodów. Mogą pełnić określoną funkcję, np. barwników znajdujących się w tekstyliach lub w konsumenckich środkach czyszczących. Inne substancje chemiczne mogą być obecne nieumyślnie tylko w niskich stężeniach, ponieważ stanowią zanieczyszczenia surowców lub są stosowane w procesie produkcyjnym.

Rozwój uczulenia skóry rozpoczyna się, gdy substancja alergenna aktywuje układ odpornościowy. Pierwszy kontakt z substancją alergenną zwykle nie powoduje widocznych objawów. Jednak ponowne narażenie na tę samą substancję może spowodować ujawnienie się alergii po zetknięciu się z nią. Nazywane jest alergicznym kontaktowym zapaleniem skóry.

Jeśli powtarza się to w czasie, uczulenie skóry jest skutkiem zdrowotnym, który może prowadzić do dożywotniej wrażliwości na konkretny alergen, a osoby, które są uczulone, muszą unikać narażenia na alergen przez resztę swojego życia, jeśli chcą uniknąć objawów.

Uczulenie skóry jest nieodwracalne i nie można go wyleczyć, ale objawy mogą się zmniejszyć, jeśli unika się narażenia. Ponadto kontakt z podobnymi substancjami w późniejszym czasie może powodować reakcje alergiczne, nawet jeśli ta substancja nie była tą, która wywołała pierwotną reakcję alergiczną – jest to znane jako reaktywność krzyżowa.

Trudno jest uniknąć narażenia na substancje uczulające skórę, takie jak te występujące w artykułach tekstylnych i skórzanych. Może to być szczególnie problematyczne, jeśli osoby uczulone nie są świadome, na który alergen reagują.

ECHA i państwa członkowskie identyfikują czynniki uczulające skórę na podstawie danych rejestracyjnych zebranych od przemysłu w ramach REACH. Dane te, wraz z informacjami z kilku innych źródeł, są przesiewane i gdy zostanie zidentyfikowana nowa potencjalna substancja budząca obawy, można wdrożyć odpowiednie środki zarządzania ryzykiem regulacyjnym. Na przykład, gdy wiadomo, że substancje powodują alergie skórne, UE może zdecydować, że powinny podlegać zharmonizowanej klasyfikacji i oznakowaniu lub że ich stosowanie powinno zostać ograniczone w celu ochrony obywateli.

Europejska Agencja Chemikaliów podaje do wiadomości, że istnieje nieco ponad 1000 substancji chemicznych, które mają zharmonizowaną klasyfikację, jako substancje uczulające skórę na mocy rozporządzenia CLP. Firmy, które dostarczają jakąkolwiek substancję na rynek UE ze zharmonizowaną klasyfikacją, muszą klasyfikować i etykietować substancję, jak również wszelkie mieszaniny zawierające tę substancję, w ten sam sposób, aby zapewnić wysoki poziom ochrony ludzi.

Zharmonizowana klasyfikacja pociąga za sobą wymogi prawne, takie jak etykietowanie w celu poinformowania użytkowników substancji i mieszanin o ich bezpiecznym stosowaniu. Wymóg etykietowania nie obejmuje jednak artykułów takich, jak odzież, pościel czy obuwie. Zharmonizowana klasyfikacja może pomóc w ustaleniu, jakie inne środki zarządzania ryzykiem należy zastosować. Może na przykład stanowić podstawę do zdefiniowania, które substancje powinny być objęte potencjalnym ograniczeniem.

Stosowanie niektórych substancji uczulających skórę jest także ograniczone na mocy REACH. Chrom VI, który był używany w wyrobach skórzanych, takich jak buty, rękawiczki i torebki, jest objęty ograniczeniami od maja 2015 r. Oszacowano, że to ograniczenie może zapobiec 11 tys. nowym przypadkom alergii skórnych każdego roku po jego wprowadzeniu, a jednocześnie zaoszczędzić ponad 350 milionów euro na zmniejszeniu liczby zwolnień chorobowych i kosztów leczenia. Zastosowanie chromu VI jest również ograniczone w cemencie i mieszankach zawierających cement, w których zawartość nie może przekraczać 2 mg/kg tej substancji. Ma to na celu ochronę pracowników przed narażeniem na niezdrowe poziomy chromu.

Podobne ograniczenia występują w przypadku niklu, który jest główną przyczyną alergii skórnych w Europie od dawna. Od 2005 r. jest on ograniczony w artykułach, które mają długotrwały kontakt ze skórą, takich jak kolczyki, naszyjniki, zegarki na rękę i zamki błyskawiczne w ubraniach. Stosowanie fumaranu dimetylu (DMF), substancji chemicznej przeciwpleśniowej, która była powszechnie stosowana w saszetkach dołączonych do artykułów konsumenckich, takich jak buty i sofy, jest z kolei ograniczone w UE od 2012 r.

CAŁA TREŚĆ DOSTĘPNA W "Chemia i Biznes" nr 1/2025

"Chemia i Biznes” to dwumiesięcznik biznesowo-gospodarczy, stworzony z myślą o firmach poszukujących rzetelnej, aktualnej i profesjonalnie przygotowanej informacji na temat rynku chemicznego i sektorów powiązanych.

przemysł chemicznybezpieczeństwoEuropejska Agencja Chemikaliówprawo